Op 27 februari 2020 werd in Nederland het eerste coronageval vastgesteld. Sindsdien heeft de Nederlandse regering verschillende vrijheidsbeperkende maatregelen getroffen om het virus te bestrijden. In de media wordt hierbij vaak gesproken over de mensenrechtelijke vraagstukken in relatie tot de getroffen maatregelen. Onze adviseur Sven Heuts geeft hieronder inzicht én helderheid.

Mag een overheid mensenrechten beperken?

Mensenrechten zijn in beginsel niet absoluut en laten zo ruimte aan overheden om maatregelen te treffen, ook als deze beperkingen van de vrijheid van burgers opleveren. Er bestaan wettelijke bepalingen die in bepaalde gevallen optreden van de overheid verlangen. Zo staat in artikel 22 van de Grondwet dat de Nederlandse overheid verplicht is maatregelen te treffen ter bevordering van de volksgezondheid. Daarnaast wordt een overheid verplicht op te treden in het geval van epidemische ziekten (artikel 11 Europees Sociaal Handvest) en moeten zij het recht op een zo goed mogelijke gezondheid van eenieder garanderen (artikel 12 Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten). De volksgezondheid geldt zodanig als legitiem doel om beperkingen van mensenrechten te rechtvaardigen. Naast een legitiem doel moet er nog voldaan worden aan twee andere eisen wil een inbreuk daadwerkelijk gerechtvaardigd zijn: de eis van een wettelijke basis en de evenredigheidseis (proportionaliteit).

Wettelijke basis

Een inbreuk op een vrijheidsrecht moet ten grondslag liggen aan een voldoende duidelijke wettelijk basis. De Nederlandse Grondwet eist dat beperkingen van vrijheidsrechten dienen te worden geregeld in een wet die is vastgesteld door de regering en het parlement. In het begin van de coronacrisis bestond er veel discussie over de juridische vormgeving van de maatregelen. Dit aangezien de maatregelen niet werden geregeld in een wet, maar in noodverordeningen op basis van de Gemeentewet. Op 1 december 2020 is met goedkeuring van de Eerste en Tweede Kamer de ‘Tijdelijke wet maatregelen covid-19’ in werking getreden. Als gevolg van deze wet is er een hoofdstuk toegevoegd aan de Wet publieke gezondheid. In de Wet publieke gezondheid is vastgelegd op welke wijze infectieziekten moeten worden opgespoord en bestreden. Door middel van deze juridische constructie is er een degelijke wettelijke basis ontstaan voor de coronamaatregelen.

De evenredigheidseis

De andere eis waaraan vrijheidsbeperkende maatregelen moeten voldoen is dat zij in een evenredige verhouding moeten staan tot het nagestreefde doel. Deze proportionaliteitseis houdt in dat de maatregelen niet verder mogen gaan dan nodig is om het doel te bereiken. De proportionaliteitseis hangt samen met de subsidiariteitseis, oftewel de vraag of er geen minder ingrijpende maatregel voorhanden is om het doel te bereiken. Deze eisen hebben tot doel om de juiste maatregelen in te stellen, maar daarnaast ook om ervoor te zorgen dat de maatregelen op het juiste moment weer worden ingetrokken.

Conclusie

Het College voor de Rechten van de Mens heeft onlangs haar oordeel gegeven over de verhouding tussen de coronamaatregelen en het in acht nemen van de mensenrechten. Het college acht het duidelijk dat het coronavirus ernstige gezondheidsrisico’s oplevert voor een gedeelte van de samenleving en dat daarom maatregelen nodig zijn om de ziekenhuizen te ontlasten. Het college benadrukt dat alle maatregelen gebaseerd moeten zijn op wetenschappelijke inzichten en heeft tot op heden niet kunnen concluderen dat een maatregel volstrekt niet onderbouwd was.

Wat betreft de proportionaliteit geeft het college aan dat het niet eenvoudig is om de coronamaatregelen hieraan te toetsen. De coronacrisis is een uitzonderlijke situatie en daardoor is het lastig te bepalen welke maatregelen effect situeren en welke niet. Wel is het duidelijk dat maatregelen nodig zijn om het virus te beperken en bestrijden. Al met al concludeert het college dat er tot op heden niets onwettigs heeft plaatsgevonden, maar geven zij aan de maatregelen met argusogen te volgen.